Nhà Rông Tây Nguyên là di sản văn hóa nghìn năm tuổi của xứ sở cà phê. Đây không chỉ đơn giản là nơi tụ họp mà còn nghệ thuật lớn tổng hòa giữa điêu khắc, hội họa, trang trí và tâm linh.
Độc đáo kiến trúc nhà rông truyền thống
Vị trí xây dựng
Yếu tố đầu tiên và quan trọng nhất trong kiến trúc nhà rông chính là vị trí xây dựng. Việc chọn nơi dựng nhà phải tiến hành tuần tự theo nghi thức trang trọng. Tại đó, các già làng sẽ họp bàn cùng với những người tài giỏi nhất. Họ có khi mất vài tuần, thậm chí vài tháng để chọn bàn bạc chi tiết vị trí và cấu trúc nhà rông Tây Nguyên.
Nơi xây dựng nhà rông phải ở trung tâm làng trên vị thế cao ráo, thoáng đãng. Có như thế người dân mới trông thấy từ con đường xa mà tiện di chuyển đến đây. Khu đất dựng nhà phải bằng phẳng, rộng rĩa để đủ để khi chứa được ít nhất 2-3 số người làng.
Tùy vào địa hình, tài chính và tay nghề mà người đứng đầu làng dựng nhà kích cỡ, độ cao và cách trang trí nhà. Do đó, nhà rông của mỗi làng lại mang đặc riêng.
Vật liệu xây dựng
Nguyên liệu chính dùng để dựng nhà rông Tây Nguyên là gỗ. Dù được lấy trên rừng nhưng không phải loại gỗ nào cũng đủ tiêu chuẩn để xây nhà. Ngày vào rừng đốn gỗ cũng được chuẩn bị tươm tất, trang trọng.
Trước hôm đốn 9 ngày, 9 người được chọn lựa được các già làng gọi thảo luận về hướng vào rừng. Người ta sẽ bí mật tổ chức lễ nhỏ với thịt gà, cơm nếp và mời thầy mo tới cúng. Sau khi thực hiện xong mọi chuyện được giữ kín 3 ngày trước khi xuất phát. Sau 6 ngày họp, mỗi thành viên gọi thêm 2 người khỏe mạnh, tháo vát để cùng đoàn.
Do quá trình tìm gỗ mất tới 9 ngày, họ cần chuẩn bị đủ lương thực và đồ dùng cá nhân. Ngày đầu tiên, họ dành thời gian để tìm gỗ tốt. Lúc tìm được, thợ cả chọn 1 cây to rồi 9 người đứng vây quanh giờ rìu giơ hú 9 tiếng.
Sau đó, mỗi người chém 1 nhát quanh vòng rồi rồi trở về đoàn nghỉ ngơi. Từ ngày hôm sau, họ tập trung khai thác được 4 cây to thì về làng.
Đặc biệt, ngày dựng nhà rông Tây Nguyên được xem là ngày hội của cả làng, thường là tháng 10 Âm lịch. Các nghi lễ cơ bản như sắp gà, rượu, múa hát, trang phục dân tộc đều ngụ ý bắt đầu cuộc sống mới.
Kết cấu nhà rông Tây Nguyên
Điểm đặc biệt nhất của kết cấu nhà rông Tây Nguyên chính là sự mộc mạc. Kiến trúc này được tạo nên từ c rìu, xà gạt rất đơn giản mà lại ẩn chứa sự tinh tế rất bản năng.
Đặc biệt, kỹ thuật dựng nhà rông truyền thống còn sử dụng cột chính cùng xà đỡ sàn khoét khoét ngầm áp chặt. Các chi tiết được kết nối giằng dây khéo léo, đối xứng và giàu tính thẩm mỹ.
Kích thước nhà rông
Việc quyết định chiều cao của mô hình nhà rông phụ thuộc vào vấn đề. Các yếu tố quan trọng có thể kể tới như văn hóa mỗi dân tộc, sức mạnh cộng đồng buôn làng, căn cứ theo chiều rộng,… Do đó, không có bất kỳ tiêu chuẩn bắt buộc nào trong xây dựng.
Tuy nhiên, khoảng cách từ đất tới đỉnh nóc nhà rông thường từ 8-20m. Kích thước phổ biến nhất là 15-16m. Một số nhà rông Tây Nguyên cao tới 30m. Kích thước nhà rông thường là 4x10m.
Điều thú vị là nhà rông Tây Nguyên cũng được chia thành đực (Rông tơ nao) và cái (Rông Ana). Nhà rông trống có mái to cao chót vót, có hà cao đến 30m. Nhà rông mái nhỏ hơn, mái thấp, hình thức trong ngoài đều khá đơn giản.
Sàn nhà thường được ghép bằng những tấm đan tre lồ ô, nứa hoặc cây giang. Giữa nhà có một hàng lan can chạy dọc là chỗ dựa cho những ché rượu cần khi làng tổ chức lễ hội.
Hoa văn trang trí trên vách sẽ sử dụng 2 màu chủ đạo là đỏ và xanh. Bên cạnh đó sẽ sử dụng cặp sừng trâu, cây cột ở gian chính giữa được chạm khắc tinh vi thành sao tám cánh, hình thôi, chim, người,…
Mái nhà rông
Ngay từ xa, du khách có thể dễ dàng nhìn thấy mái nhà rông cao vút như cánh buồm. Với người Tây Nguyên, lối so sánh với hình ảnh lưỡi rìu, lưỡi sẽ gần gũi hơn cả. Tuy nhiên, mái nhà được tạo độ dốc dạng elip nhằm tối hiệu quả cản gió. Trên chỏm làm một đôi sừng.
Mới đầu, nhiều người cảm thấy phần mái có vẻ hơi lớn so với tổng thể nhà rông Tây Nguyên. Sau khi chiêm ngưỡng nhiều căn nhà sàn trong cộng đồng, cấu trúc này lại trở nên thanh thoát đến lạ.
Mái nhà rông gồm 2 mái chính và 2 mái phụ. Theo đó, mái phụ tạo hình tam giác nhỏ và cân đối. Khung mái nhà được kết cấu từ nhiều loại cây dài được dựng thẳng đứng gọi là rùi.
Phần rường mái cần loại gỗ nhỏ, dẻo dai, không mối mọt. Đó là lý do dân làng Tây Nguyên chuộng giống bằng lăng, cây trứng gà và lồ ô già đanh.
Để chọn cỏ tranh kết mái nhà, dân làng lựa lá bánh tẻ vào tháng 9 -10 cắt rồi đem phơi khô tới khi vàng óng. Sau đó, cỏ được chẻ nhỏ đan tấm cất chắc chắn. Các tấm được buộc chặt vào hàng cây mè khung mái. Cuối cùng, tấm tranh được đan nẹp hoa văn chạy song song ở gần đỉnh đảm bảo độ bền chặt và cân bằng.
Theo đó, tỷ lệ đường cong mái đẹp nhất là 1/8 cung. Khi gió thổi tới, hình dạng elip khuyết giúp làm giảm hẳn tiết diện tiếp xúc. Chiều rộng nhà rông được tăng lên làm góc khuyết nhỏ lại dẫn đến giảm hiệu quả chịu gió.
Kết cấu bên ngoài
Khung nhà rông sử dụng 8 cột to chịu lực làm từ gỗ quý. Các cột được liên kết theo kết cấu cột vì kèo. Phần chân đế được tạo nên từ 10-14 cột hỗ trợ toàn bộ trọng lượng phía trên. Trong đó có 8 cột chính, 2-6 cột phụ nhô lên ở vị trí đặt cầu thang.
Trong cấu trúc nhà rông, phên vách được tạo nên từ tre nứa, lồ ô tạo với dải hoa văn vô cùng sống động. Cửa chính nằm ở gian giữa thuộc vách chính. Cửa phụ nằm ở vách phụ đầu hồi hướng bên phải cửa chính.
Trước cửa ra vào nhà rông Tây Nguyên, dân làng dựng thêm hiên. Đây là nơi dừng chân cho người làng khi đợi chờ hoặc ra vào nhà. Cầu thang nhà rông thường đẽo 7-9 bậc.
Kết cấu bên trong
Tính đa dạng của từng căn nhà rông Tây Nguyên tùy thuộc vào kết cấu tổng thể. Nhà Điều độc đáo hơn cả là nhà rông không dùng tới sắt thép. Mọi điểm giao giữa các mấu đều được gọt rồi dùng mây tre buộc chặt. Các mối buộc của mỗi dân tộc cũng có không đồng nhất.
Về sàn nhà, người ta sử dụng tấm tre lồ ô nứa hoặc cây giang đan rồi ghép lại. Giữa nhà đặt hàng lan can chạy dọc làm chỗ dựa cho ché rượu cần mỗi khi buôn làng tụ tập, tổ chức lễ hội. Ở hai đầu nền sàn nhà rông đặt bếp lửa vừa tiện dùng trong lễ hội vừa tiện sưởi ẩm.
Kiến trúc và đặc điểm kết cấu nhà Rông Tây Nguyên là tổng hợp các loại hình nghệ thuật: điêu khắc, hội họa, trang trí… trên chất liệu chủ đạo thiên nhiên như gỗ, tranh, tre, nứa, lá vốn thân thuộc trong cuộc sống mỗi ngày của các nghệ nhân.
Trang trí nhà rông
Họa tiết trang trí nổi bật của nhà rông chính ông là hình ảnh thần mặt trời. Bên trong nhà, người dựng còn treo thêm nhiều đồ vật đặc sắc như trống, cung tên, giáo mác, sừng trâu, xương thú rừng,…
Tới ngày lễ, người dân dựng một cây cột cao ở giữa nhà gọi là cột rượu thiêng. Cột được được chạm tinh xảo với hình mặt trời, sao tám cánh hay hinh thôi. Trong đó, nhà rông trống được trang trí công phù hơn cả.
Ở phần vì kèo, người dựng thường chạm khắc họa tiết mang tính tâm linh, huyền thoại đầy rực rỡ. Ngoài ra, vì kèo còn các hình thú vật, hoa văn thể hiện cuộc sống buôn làng cách điệu. Trên vách nhà, hoa văn trang trí dùng màu đỏ và xanh.
Trên phần đầu cầu thang, mỗi cộng đồng sẽ chọn các tạo hình khác nhau. Dân Ba Na ưa cây rau dớn, Dân Ja Rai ưa hình bầu đựng nước. Trái lại, dân Xê Đăng Jẻ Triêng thường tạc hình núm chiêng, mũi thuyền. Thậm chí, có nhà rông lại chạm trổ dáng ngực thiếu nữ.
“Lạc điệu” nhà rông trước cơn bão hiện đại
Nhà Rông là biểu tượng kiêu hãnh của văn hóa các dân tộc Tây Nguyên. Nó là nơi lưu giữ các giá trị vật chất cũng như tinh thần của xứ sở cà phê. Tuy nhiên, làn sóng công nghiệp hóa và nguồn gỗ dần cạn kiệt đã khiến việc xây dựng trở nên khó khăn.
Vì lẽ đó, việc bê tông hóa nhà rông Tây Nguyên là xu hướng tất yếu của cuộc sống. Hình dáng vẫn được giữ nguyên nhưng vật liệu gỗ dần thay bằng gạch, tôn, bê tông.
Theo thống kê, toàn tỉnh Kon Tum hiện có 445 nhà rông của đồng bào dân tộc thiểu số. Trong đó, cấu trúc truyền thống chiếm 77%, 23% còn lại là các mẫu hiện đại với tường bê tông, mái lợp tôn.
Việc hiện đại hóa khiến nơi tụ tập văn hóa của cả buôn làng mất dần cái hồn vốn có. Người già không còn thú vui ngồi xướng trên sàn xi măng. Trẻ con cũng không còn hứng thụ chạy quanh cột bê tông. Việc tấu nhạc cụ dân tộc cùng ánh lửa bập bùng bên khối sắt thép có phần lạc điệu.
Vậy đâu là biện pháp để lưu giữ vĩnh viễn biểu tượng đại ngàn này?
Gợi ý xem thêm:
